28.08.2020 – Stereotypy, uprzedzenia i etnocentryzm
Jak wspomniano poprzednio w 2016 r. „Forbes” opublikował listę dziesięciu najbardziej pożądanych kompetencji na rynku pracy, wśród których znalazła się umiejętność pracy w wielokulturowym środowisku. Mimo coraz większej świadomości różnic międzykulturowych często pojawiają się różnego rodzaju problemy w komunikacji z osobami z innych kultur. Jednymi z najczęściej wymienianych barier w komunikacji w środowisku wielokulturowym są stereotypy i uprzedzenia a także etnocentryzm.
Uprzedzenia
W sytuacji kontaktu z osobami odmiennymi kulturowo łatwo może dojść do powstania uprzedzenia, czyli negatywnej (czasem nawet wrogiej) postawy, która jest oparta na uogólnieniach wynikających z fałszywych lub niekompletnych informacji. Uprzedzenia są związane z trzymaniem z góry przyjętymi wyobrażeniami na temat jednostki lub grupy, nawet gdy otrzymywane informacje tym wyobrażeniom zaprzeczają. Uprzedzenia mają zawsze wydźwięk negatywny, nierzadko zakorzenione są w historii danego narodu.
Uprzedzenie, tak jak każda postawa, składa się z trzech elementów:
- poznawczego – są to myśli i przekonania,
- emocji,
- zachowania.
Uprzedzenia karmią się negatywnymi stereotypami dotyczącymi jednostek lub grup. Ich źródłem może być strach przed obcym i nieznanym, niewiedza, skłonność do dzielenia osób na grupy (tą do której należymy – „MY” i obcą „ONI” a swoją grupę cenimy wyżej niż obcą).
W jaki sposób redukować uprzedzenia?
Nie ma uniwersalnego przepisu, który podpowie nam w jaki sposób możemy skutecznie zredukować uprzedzenia. Dużo zależy od konkretnej sytuacji i uwikłanych w nią osób. Według badań najlepiej sprawdza się zbudowanie sytuacji wzajemnej współzależności pomiędzy członkami dwóch grup. Przykładem sytuacji wzajemnej współzależności jest stworzenie zadania, np. dla dzieci w klasie, które będzie mogło zostać ukończone tylko pod warunkiem, że dziecko pochodzące z grupy mniejszościowej użyje swojej wiedzy i kompetencji. W ten sposób staje się ono elementem większej „układanki”. Jeżeli takie sytuacje są powtarzane, to dziecko z grupy mniejszościowej zaczyna zyskiwać wyższą pozycję w grupie, jako to, które posiada niezbędne kompetencje. Ponieważ staje się ono niezbędnym członkiem grupy, inne dzieci nie tylko przestają mu dokuczać, ale także zaczynają udzielać mu wsparcia.
Najlepszym sposobem na redukowanie uprzedzeń jest zbudowanie sytuacji wzajemnej współzależności pomiędzy członkami dwóch grup, np. zaplanowania zadania, w którym dziecko z grupy mniejszościowej będzie miało znaczący wpływ na jego ukończenie. Wówczas dziecko z grupy mniejszościowej zyskuje wyższą pozycję w grupie.
Stereotypy
Stereotypy to pojęcie szersze niż uprzedzenie. Stereotyp to funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości, odnoszący się do grup społecznych, osób, sytuacji, instytucji. Stereotyp sprawia, że identyczne cechy zostają przypisane wszystkim bez wyjątku członkom grupy, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi. Stereotypy są trwałe i trudne do zmiany a także dziedziczone kulturowo. Ich istotą jest podporządkowanie myślenia o świecie zewnętrznym uproszczonym, schematycznym obrazom, np. niektórzy mawiają, że Grecy są leniwi, Niemcy – doskonale zorganizowani, choć sztywni, Brazylijczycy myślą wyłącznie o dobrej zabawie, a Polacy bezustannie narzekają.
Stereotypy są nieodłącznym elementem życia społecznego. Każdy z nas żywi stereotyp w stosunku do przedstawicieli innej grupy. Stereotyp to rodzaj generalizacji, uogólnienia cech, motywów lub zachowania na całą grupę ludzi. Stereotyp to obraz grupy, czy zbiorowości, który mamy w naszej głowie. Stereotypy mogą dotyczyć grupy własnej lub grupy obcej. W powszechnej świadomości samo słowo stereotyp kojarzy się negatywnie – nie powinniśmy myśleć stereotypowo, a same stereotypy są zawsze negatywne. Jednak nie zawsze tak jest. Badacze wyróżniają stereotypy negatywne i pozytywne, a posługiwanie się stereotypami niesie też pewne korzyści, jednak warto znać ograniczenia, które z tego wynikają. Stereotypy spełniają pewne funkcje, np. ułatwiają funkcjonowanie, bo dają gotowe wzorce myślenia i zachowania, porządkują świat, oszczędzają „wysiłku poznawczego” oraz wzmacniają tożsamość grupową – dają poczucie przynależności i bezpieczeństwa. Z drugiej strony ograniczają nasze doświadczenie i rozwój, mogą być krzywdzące, sprawiają, że łatwo nami manipulować, ponieważ nie sprawdzamy napływających do nas informacji, kierując się nim, możemy zacząć funkcjonować w nieprawdziwej rzeczywistości oraz usprawiedliwiają nasz zachowania.
Stereotypy nie są tym samym co uprzedzenia. Uprzedzenie jest indywidualną postawą zawierającą silny ładunek emocjonalny wobec pewnej osoby lub zbiorowości. Stereotyp jest ponad jednostkowy, jest on elementem wiedzy zbiorowej, która jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Stereotyp dotyczący różnych narodowości bardzo często jest zakorzeniony w tradycji i kulturze, a jego przejawy można odnaleźć w różnych tekstach kultury, w tym w literaturze i w filmie. Stereotyp nie jest więc oparty na bezpośrednim, indywidualnym doświadczeniu jednostki. Sprawia to, że stereotypy są sztywne, trudno podlegają zmianom. Zmiana stereotypu jest możliwa, ale zajmuje wiele czasu, ponieważ jest ona zmianą wiedzy zbiorowej w społeczności.
W kontekście imigracji Polacy mają doświadczenie przede wszystkim bycia obiektem stereotypu, a nie jego twórcą. Przez lata funkcjonował w Europie Zachodniej stereotyp brudnego Polaka-alkoholika, który się nie integruje ze społeczeństwem przyjmującym. W latach 90. bardzo popularny był stereotyp Polaka – złodzieja samochodów. Powolna zmiana obrazu Polaków jako imigrantów zaczęła następować dopiero po 2004 roku, kiedy Polacy mogli zacząć pracować legalnie w UE, dzięki czemu zmienił się charakter wyjazdu oraz wzrósł wśród imigrantów odsetek ludzi legitymujących się wyższym wykształceniem. Wszystkie te czynniki spowodowały, że Polacy zaczęli być postrzegani jako cenieni pracownicy.
Stereotyp nie jest oparty na bezpośrednim, indywidualnym doświadczeniu jednostki. Sprawia to, że stereotypy są sztywne, trudno podlegają zmianom. Zmiana stereotypu jest możliwa, ale zajmuj on wiele czasu, ponieważ jest ona zmianą wiedzy zbiorowej w społeczności.
Zmiana stereotypów polega na zastosowaniu tych samych rozwiązań, które są stosowane w przypadku zmiany uprzedzeń, czyli edukowania i uświadamiania oraz stwarzania warunków do współpracy.
Stereotypy nie są tym samym co uprzedzenia. Uprzedzenie jest indywidualną postawą zawierającą silny ładunek emocjonalny wobec pewnej osoby lub zbiorowości. Stereotyp jest ponad jednostkowy, jest on elementem wiedzy zbiorowej, które jest przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Dyskryminacja
Dyskryminacja to nieusprawiedliwione, negatywne lub krzywdzące działanie skierowane przeciwko członkowi danej grupy, wyłącznie dlatego, że do niej należy. Jest to traktowanie danej osoby mniej przychylnie, niż innej w porównywalnej sytuacji ze względu na daną cechę (np. płeć, wiek, niepełnosprawność, religia lub przekonania czy pochodzenie etniczne).
Różnica między uprzedzeniem a dyskryminacją to różnica między myśleniem/odczuwaniem (uprzedzenie) a działaniem (dyskryminacja).
Dyskryminacja to gorsze, niesprawiedliwe traktowanie ze względu na przynależność do określonej grupy.
Etnocentryzm
Etnocentryzm to skłonność do wydawania negatywnych sądów o obcej kulturze poprzez odwoływanie się do standardów obowiązujących w kulturze, z której się wywodzimy oraz interpretacją zachowań innych ludzi zgodnie z normami panującymi w naszej kulturze. Część trudnych emocji, które nas spotykają w kontaktach międzykulturowych może być właśnie związane z etnocentryzmem. Kultura, w której się wychowaliśmy stanowi punkt odniesienia, niekiedy także uznajemy ją za jedynie słuszną, czy bardziej wartościową niż inne. Najczęściej, jeśli nie mamy kontaktu z osobami pochodzącymi z innych kultur, nie uświadamiamy sobie jak duża część z naszych zachowań jest uwarunkowana kulturowo. Można tu zastosować metaforę okularów. Kultura, w której jesteśmy wychowywani zakłada nam na nos kolorowe okulary, o których najczęściej zapominamy – jak długo nie okaże się, że ktoś tę samą sytuację może widzieć radykalnie odmiennie.
Czasami trudne emocje, które nas spotykają w kontaktach międzykulturowych mogą być związane z etnocentryzmem, a więc naszą tendencją do interpretowania zachowań innych ludzi zgodnie z normami panującymi w naszej kulturze.
Stereotypy i uprzedzenia mogą stanowić największe bariery w komunikacji międzykulturowej, dlatego należy budować relacje z osobami z innych krajów w oparciu o własne doświadczenie oraz stosować indywidualne podejście do każdego człowieka. Należy być świadomym różnic kulturowych, akceptować ich istnienie i szanować „inność”. Zawsze należy pamiętać, że to co jest dla nas normą nie zawsze takie jest dla innych osób.
Bibliografia
„Cudzoziemcy w Polsce. Podręcznik dla osób pracujących z imigrantami”, red. M. Nowicka, Warszawa, Caritas Polska, Warszawa 2020
https://www.forbes.pl/kariera/praca-w-2016-najbardziej-pozadane-kompetencje/7ks8z0j
Projekt „Kompleksowy system wsparcia w zakresie adaptacji i integracji ze społeczeństwem